Làn sóng di cư ở châu Mỹ chưa có dấu hiệu hạ nhiệt, khi năm 2023 ghi nhận con số kỷ lục hơn 513.000 người đi qua khu rừng rậm hiểm trở xuyên Colombia và Panama, gấp đôi con số của năm 2022. Bất chấp nguy hiểm trên hành trình di cư và tương lai không xác định, những đoàn người tiếp tục tiến về Bắc Mỹ, khiến các nước ở khu vực này đau đầu với bài toán ngăn chặn làn sóng di cư.
 Những người xin tị nạn, chủ yếu đến từ Venezuela, nghỉ ngơi trong lều do chính quyền Mexico dựng gần biên giới ở Nuevo Laredo, Mexico, ngày 27/6/2023. (Ảnh: Reuters) |
Hầu hết các tuyến di cư từ Nam Mỹ đi qua rừng rậm Darien, biên giới tự nhiên giữa Colombia và Panama. Cuộc hành trình bắt đầu từ Vịnh Uraba, miền Tây Bắc Colombia, nơi tồn tại “khoảng trống an ninh” do bị các nhóm tội phạm có vũ trang kiểm soát. Điều này đã tạo môi trường để các hoạt động buôn lậu vũ khí, ma túy và nạn buôn người hoành hành.
Hoạt động di cư qua khu rừng rậm hiểm trở này không phải vấn đề mới và rộ lên từ năm 2019. Theo dữ liệu chính thức của Panama, trong năm 2023, tính đến ngày 20/12, đã có 513.782 người di cư vượt qua Darien, cao hơn hai lần so với con số 248.000 người vào năm 2022.
Bạo lực và điều kiện kinh tế xã hội nghèo nàn đã thúc đẩy những người di cư vượt qua nửa lục địa và dấn thân vào khu rừng đầy hiểm nguy, nơi được coi là tuyến đường mòn nguy hiểm nhất thế giới. Các băng nhóm tội phạm kiếm hàng triệu USD nhờ hoạt động di cư bất hợp pháp. Một số nguồn tin cho biết, các nhóm tội phạm thu của người di cư khoảng 200USD/người trong hành trình xuyên rừng Darien.
Khu rừng này trở thành “cơn ác mộng” đối với hàng trăm người di cư băng qua đây mỗi ngày, họ có thể trở thành nạn nhân của thú hoang, thời tiết khắc nghiệt, những cơn lũ quét, bị tấn công tình dục hoặc bị cướp. Ngay những ngày đầu năm mới 2024, nhà chức trách Mexico đã giải cứu thành công 31 người di cư bị một nhóm vũ trang bắt cóc khi họ đang trên đường di chuyển bằng xe buýt đến bang Tamaulipas, giáp biên giới với Mỹ.
Những người di cư thực hiện hành trình nguy hiểm từ Nam Mỹ đến nước Mỹ trong năm 2023 hầu hết đến từ Venezuela, Ecuador, Haiti... Đáng chú ý, khoảng một phần tư số người di cư là trẻ vị thành niên. Dự án Người di cư mất tích của Tổ chức Di cư Quốc tế (IOM) đã ghi nhận 42 trường hợp tử vong hoặc mất tích ở Darien tính từ đầu năm đến tháng 12/2023, mặc dù các số liệu thực tế có thể cao hơn nhiều.
Chuyên gia về giới tính của Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF) Johana Tejada López cho biết, hơn 100.000 trẻ em và thanh thiếu niên đã thiệt mạng tại nơi rừng thiêng nước độc, 50% trong số đó là trẻ dưới 5 tuổi. Chuyên gia UNICEF cảnh báo về xu hướng số lượng trẻ vị thành niên bị tách khỏi cha mẹ trong hành trình di cư và tình trạng thanh thiếu niên vượt biên một mình gia tăng.
Các nước Mỹ, Colombia và Panama đã công bố thỏa thuận chung về giải quyết vấn đề người di cư, theo đó khẳng định sẽ tạo ra những con đường hợp pháp và linh hoạt mới cho hàng chục nghìn người di cư và người tị nạn, như là giải pháp cho vấn đề di cư bất hợp pháp.
Trong số các biện pháp này có nỗ lực đầu tư nhằm giảm đói nghèo và tạo việc làm cho các cộng đồng ở biên giới Colombia và Panama. Mexico và Mỹ cũng đã nhất trí thành lập ủy ban chung chuyên trách giải quyết vấn đề người di cư, trong đó có nhiệm vụ phối hợp hỗ trợ cải thiện tình hình kinh tế tại các nước trong khu vực và đối thoại thường xuyên với các quốc gia là nơi xuất phát của dòng người di cư.
Hai quốc gia Bắc Mỹ nhất trí về tính cấp thiết của việc triển khai các biện pháp bổ sung để mở lại các cửa khẩu quan trọng ở biên giới, sau khi Mỹ đóng các cửa khẩu và cầu biên giới nhằm ngăn chặn dòng người di cư.
Năm 2023 ghi nhận kỷ lục về số người di cư, ước tính có từ 100.000 đến 105.000 người đã đến biên giới giữa Mexico và Mỹ và con số này dự báo tiếp tục ở mức cao trong năm nay. Theo thống kê của Cơ quan Hải quan và Bảo vệ Biên giới Mexico, từ tháng 1 đến 11/2023, khoảng 2,2 triệu người di cư đã “quá cảnh” Mexico để tìm đường vào Mỹ. Nhiều người di cư xếp hàng nhiều tháng nhưng vẫn chưa đặt được lịch hẹn theo quy trình để bắt đầu làm thủ tục vào Mỹ. Điều này khiến cuộc khủng hoảng trở nên trầm trọng hơn. Mỹ nỗ lực ngăn chặn dòng người di cư, nhưng không thành công.
Sau khi đình chỉ hồi tháng 5 Điều khoản 42, một biện pháp gây tranh cãi cho phép trục xuất ngay lập tức những người di cư không có giấy tờ mà không có khả năng xin tị nạn, chính quyền Tổng thống Joe Biden đã triển khai nhiều biện pháp nhằm kiểm soát tình hình, trong đó đáng chú ý là hạn chế quyền tiếp cận nơi tị nạn, đe dọa trục xuất ngay lập tức những người vượt biên trái phép và đưa ra chiến lược chính sách đối ngoại nhằm cố thuyết phục các quốc gia khác trong khu vực, như Colombia, Panama hay Mexico, đóng vai trò làm “vùng đệm” cho dòng người di cư. Tuy nhiên, Mỹ được cho là không đủ nguồn lực để tạm giữ số lượng lớn người di cư theo đuổi “giấc mơ Mỹ”.
Nhập cư bất hợp pháp đã trở thành mối quan tâm hàng đầu đối với cử tri Mỹ. Chủ tịch Hạ viện Mike Johnson đã gửi thư tới Nhà trắng kêu gọi Tổng thống Joe Biden triển khai hành động hành pháp để ngăn chặn tình trạng nhập cư trái phép ở biên giới phía Nam.
Ông đề nghị người đứng đầu Nhà trắng đàm phán với Mexico để khôi phục chương trình buộc người nhập cư trái phép ở lại Mexico. Các cuộc thảo luận tại Quốc hội Mỹ nhằm thắt chặt chính sách biên giới đã tăng tốc trong những tuần gần đây. Các nhà đàm phán tại Thượng viện cũng đang thảo luận nội dung thay đổi quy định về tị nạn và biên giới. Đảng Cộng hòa coi vấn đề này là một điều kiện để thông qua đề xuất của đảng Dân chủ về gói viện trợ dành cho nước ngoài trị giá 110,5 tỷ USD.
Song song các biện pháp ở biên giới và với mục đích hạn chế việc đi lại bằng đường bộ, Washington đã thúc đẩy “các tuyến đường hợp pháp” đến Mỹ. Theo dữ liệu từ Văn phòng Hải quan và Bảo vệ Biên giới (CBP), hơn 260.000 người di cư đã nhập cảnh Mỹ trong năm nay nhờ giấy phép nhân đạo. Mỹ cũng phối hợp với các quốc gia khác và Cao ủy Liên hợp quốc về người tị nạn (UNHCR) triển khai sáng kiến “di chuyển an toàn” nhằm hướng người di cư đến với chương trình tị nạn. Tuy nhiên, theo dữ liệu mới nhất, chỉ chưa đến 10% trong số hàng nghìn người đã đăng ký có thể tham gia chương trình này.
Khó khăn về kinh tế và bất ổn chính trị chính là nguyên nhân sâu xa của vấn đề di cư tự do. Do đó, các nước trong khu vực xác định, ngoài những biện pháp kiểm soát biên giới, cần tìm ra phương thức tổng thể để giải quyết vấn đề người di cư từ gốc rễ.
