Những sử liệu về Bàn Văn Hoan, người Đảng viên kiên trung dân tộc Dao của Bắc Kạn hầu như không có gì. Những ghi chép về ông không nhiều. Ngay cả nơi ông bị địch sát hại cũng chỉ còn là phế tích. Hài cốt ông ở đâu vẫn còn chưa được ai một lần tìm kiếm dù rằng tên ông đã được dự kiến đặt cho một con đường tại thị xã Bắc Kạn trong thời gian tới.
Người chiến sỹ cách mạng kiên trung
Bàn Văn Hoan, sinh năm 1909 tại xã Hà Hiệu, huyện Ba Bể trong một gia đình dân tộc Dao. Bản thân gia đình ông mang họ Lý, tuy nhiên do cụ thân sinh đi làm rể mang họ vợ nên đổi sang họ Bàn. Lớn lên, sớm giác ngộ và đi theo cách mạng ông đã nguyện hiến dâng tuổi thanh xuân cho sự nghiệp cứu nước, giải phóng dân tộc mà Bác Hồ đã chỉ hướng.
Tới năm 1943, ông vinh dự được đứng vào hàng ngũ Đảng Cộng sản Đông Dương, trở thành người con dân tộc Dao đầu tiên được đứng dưới lá cờ vinh quang của Đảng. Phấn đấu cho cách mạng, đóng góp nhiều công lao, khẳng định được tư tưởng vững vàng ông đã được tín nhiệm giữ chức Phó Chủ nhiệm khu Việt Minh Quang Trung bao gồm địa phận các huyện Bạch Thông, Chợ Rã, Ngân Sơn và Chợ Đồn. Nghĩa là chiếm khoảng 2/3 diện tích Bắc Kạn hiện nay vì khi đó chỉ giới của huyện Bạch Thông còn bắt đầu từ cầu Mỏ Gà (Chợ Mới) và Chợ Rã là Ba Bể và Pác Nặm bây giờ.
Tham gia chỉ đạo phong trào cách mạng sôi nổi, hiệu quả ông trở thành một cái gai, một mục tiêu cần phải tiêu diệt của bọn thực dân và tay sai. Ông Lý Tiến Khuôn, người anh con bác của Bàn Văn Hoan hiện đã hơn 75 tuổi nhớ lại: Ông không biết rõ người em của mình làm đến chức gì chỉ biết khi đi công tác có người đi bảo vệ, ngủ có người canh gác và là người quan trọng của cách mạng với bí danh Thành Công. Vỏn vẹn chỉ có vậy và thực tế những đóng góp của Bàn Văn Hoan tới đâu vẫn là một dấu hỏi chưa được trả lời thật sự đầy đủ.
Những ngày cuối tháng 01/1944, một tên tay sai cho Pháp đã chỉ điểm và giặc đã bắt ông vào ngày 21/01/1944 tại Ngân Sơn (địa điểm bị bắt theo ông Khuôn là tại Bạch Thông). Ông Hoan bị bắt cùng hai chiến sỹ cách mạng khác là Phạm Văn Long (dân tộc Nùng) và một thầy giáo tên thường gọi là Giáo Bọc. Cả ba đã bị giải về nhà tù Bắc Kạn tại thị xã Bắc Kạn. Đến ngày 16/05/1944 bọn tay sai Pháp giải ba người từ nhà tù đi vào Chợ Đồn. Đến địa phận km7 ngày nay thuộc địa phận xã Quang Thuận bất ngờ chúng giải các chiến sỹ qua sông Cầu tắt sang Nà Buốc. Tại đây chúng đã hành quyết cả ba chiến sỹ sau đó lôi xác theo sông tới khu vực thôn Nà Lìu và chôn tập thể tại đó. Cạnh hố chôn tập thể có hai khóm tre nghệ là những gì mà nhân chứng tại xã Quang Thuận còn lưu giữ được. Tên ông đã được dự kiến đặt cho con đường từ ngã ba cầu đen vào tới thôn Nà Ỏi, xã Dương Quang là điều có lẽ không mấy ai thắc mắc vì những đóng góp của ông cho quê hương, cách mạng. Tuy nhiên sự tri ân với người chiến sỹ ấy chưa hẳn đã được như mong muốn.
Và phần mộ của người chiến sỹ
Trao đổi với chúng tôi, ông Mạc Trọng Lường, cán bộ văn hoá xã Quang Thuận (Bạch Thông) trình cho xem hồ sơ tổng kiểm kê di tích lịch sử văn hoá xã được thực hiện từ năm 1995, khi còn là tỉnh Bắc Thái. Hồ sơ ghi lại khá chi tiết sự kiện giặc hành quyết ông Bàn Văn Hoan và lời kể của những nhân chứng cũng như địa điểm chôn tập thể 03 người. Cũng theo ông Lường thì chỉ có vậy còn lại cũng chưa có một hành động cụ thể nào nghiên cứu hay bảo tồn cả.
Quay ngược lại về thị xã theo đường 257 cách UBND xã chừng 03km, xen qua những ruộng lúa đang thì con gái và những bãi ngô xanh của người dân thôn Nà Lìu chúng tôi đi tìm lại địa điểm chôn cất ông Bàn Văn Hoan. Vượt qua sông Cầu, leo lên dốc chừng chục mét là đã thấy khóm tre nghệ vẫn còn đó. Ông Hà Thiêm Doanh, Bí thư Đảng uỷ xã cho biết: Theo ghi nhớ của nhân chứng thì có 02 khóm tre nghệ nhưng đến thời điểm này chỉ còn lại một do một khóm đã chết. Những cây tre, cây đứng, cây già đổ gãy, cây khoẻ non vươn cao che bóng mát cho một khoảnh đất nhỏ chừng hơn 6m2 dưới chân Pác Thôm Phi (gọi vậy vì trên đỉnh núi có một ao nước nhỏ và khe nước chảy bà con gọi nôm na dịch sang tiếng Việt là Miệng ao ma). Lịch sử Đảng bộ huyện cũng chỉ ghi ngắn gọn về sự kiện này.
 |
| Địa điểm được cho là nơi chôn cất thi thể người chiến sỹ cách mạng Bàn Văn Hoan tại thôn Nà Lìu, phía sau ảnh là khóm tre nghệ còn lại./. |
Ông Lường cho biết thêm: Sau khi ba chiến sỹ được chôn tập thể, về sau này (không rõ thời gian cụ thể) gia quyến của ông Long và ông Giáo Bọc đã tới bốc hài cốt 02 người về an táng để tiện bề hương khói. Riêng với thi thể ông Hoan, do phong tục của dân tộc Dao khi người đã chết đã chôn thì sẽ không bao giờ đào lên lại hay chăm sóc hương khói tại mộ nữa nên vẫn nằm nguyên tại vị trí đó. Tuy nhiên, đã 65 năm trôi qua, tất cả chỉ còn là phế tích, khu đất này cũng đã từng được người dân phát quang làm rẫy một thời gian dài. Vị trí mộ chôn có thể xác định được tương đối chính xác nhưng liệu hài cốt của người chiến sỹ còn không thì không ai dám chắc. Ngay dưới chân khu đất, dòng sông Cầu vẫn chảy rì rào, kiên nhẫn ru giấc ngủ cho người chiến sỹ nhưng cũng không ai biết khi lũ bão liệu nó có bào mòn cả khu đất ấy đi hay không?.
Ông Doanh bồi hồi: Người dân xã luôn mong mỏi các cấp ngành quan tâm tới vị trí diễn ra sự kiện này vì dù sao ông Bàn Văn Hoan cũng là tiền bối cách mạng xứng đáng được suy tôn không chỉ riêng với đồng bào dân tộc Dao. Việc bốc mộ có thể tiến hành, hoặc không. Nhưng nên chăng cần xây một ngôi mộ cho đúng nghĩa chứ không phải một nấm đất sè sè dưới chân Pác Thôm Phi ảm đạm như bây giờ. Từ ngoài đường 257 có thể nhìn thấy vị trí này và thật có ý nghĩa khi đặt một bia chỉ dẫn ghi dấu sự kiện hướng vào.
Con đường dự kiến đặt tên Bàn Văn Hoan đã xong từ lâu, trải nhựa phẳng phiu và hai bên nhiều ngôi nhà cao tầng đã mọc lên đẹp đẽ. Không rõ tên ông có được đặt hay không nhưng dù sao một sự tri ân với người chiến sỹ cách mạng đã khuất vẫn luôn là một hành động đẹp và để con cháu có thể biết tới người chiến sỹ Phó Chủ nhiệm khu Việt Minh Quang Trung đã hy sinh anh dũng ra sao. Âu đó cũng là để có thêm một di chứng, di tích cách mạng của tỉnh nhà./.
T.S
